Σκορπιός (αστερισμός)

Σκορπιός
πατήστε για μεγαλύτερη εικόνα
Συντομογραφία	Sco
Λατινικό όνομα	Scorpio
Γενική	Scorpii
Έκταση	496,8 τετ. μοίρες (1,204%) Κατάταξη 33ος
Αριθμός άστρων (μέγεθος ≤ 6,5)	167
Πλήρως ορατός σε γεωγραφικά πλάτη μεταξύ 44°N - 90°S

Ο Σκορπιός (Λατινικά: Scorpio, συντομογραφία: Sco) είναι αστερισμός που σημειώθηκε στην αρχαιότητα από τον Πτολεμαίο και είναι ένας από τους 88 επίσημους αστερισμούς που θέσπισε η Διεθνής Αστρονομική Ένωση. Αυτός και ο Τοξότης είναι οι δύο νοτιότεροι αστερισμοί του Ζωδιακού Κύκλου. Ο Σκορπιός συνορεύει με επτά αστερισμούς, τους Οφιούχο, Ζυγό, Λύκο, Γνώμονα, Βωμό, Νότιο Στέφανο και Τοξότη. Παρότι βρίσκεται ολόκληρος στο νότιο ημισφαίριο της ουράνιας σφαίρας, είναι ορατός στο σύνολό του από την Ελλάδα, αργά τις νύκτες της ανοίξεως και τα καλοκαιρινά βράδια.

Ονομασίες και ιστορία

Ο αστερισμός Σκορπιός.

Το σωστό επίσημο όνομά του στα ελληνικά είναι Σκορπίος (με τον τόνο στο ι, γενική: «του Σκορπίου»), αφού αυτή είναι η αρχαία ονομασία (όπως λέμε «Λέων» και όχι «Λιοντάρι»). Μόνο ο Άρατος ονομάζει τον αστερισμό Τέρας μέγα και Μεγαθηρίον (το μεγάλο ζώο), ονομασία που μεταβλήθηκε στην έκδοση του 1720 του Bayer σε Μελαθυρίον. Μυθολογικώς αντιπροσωπεύει τον σκορπιό που σκότωσε τον γίγαντα κυνηγό Ωρίωνα, και για τον λόγο αυτό θρυλείται ότι βρίσκεται σε αντίθετο σημείο του ουρανού από τον αστερισμό Ωρίωνα, που ακόμα τον φοβάται. Σε άλλο μύθο ωστόσο αναφέρονται αρκετοί κλασικοί συγγραφείς, που θεωρούν τον Σκορπίο υπαίτιο της καταστροφικής πορείας των αλόγων που έσερναν το άρμα του θεού Ήλιου όταν το οδήγησε ο Φαέθων.

Επί μερικούς (προχριστιανικούς) αιώνες ο Σκορπίος ήταν το μεγαλύτερο ζώδιο, καθώς σχημάτιζε ένα «διπλό αστερισμό» μαζί με τις δαγκάνες του (Χηλαί Σκορπίου). Αργότερα, οι Χηλαί Σκορπίου αποσπάσθηκαν και απετέλεσαν τον γνωστό σημερινό ζωδιακό αστερισμό Ζυγό. Ασφαλώς η μεγάλη έκταση ενός αστερισμού που παριστάνει ένα τόσο μικρό ζώο είναι αναντίστοιχη, και αιτιολογείται ίσως από την αναγκαιότητα να φανεί μεγαλύτερος ο φονέας του μεγάλου Ωρίωνος. Αστρονομικοί συγγραφείς και σχολιαστές μέχρι τη νεότερη εποχή αναφέρουν μερικές φορές τα δύο τμήματα με το συνδυασμένο όνομα Scorpius cum Chelis, ενώ κάποιες αναπαραστάσεις δείχνουν μια ζυγαριά (ζυγό) ανάμεσα στις δαγκάνες του Σκορπιού.

Εκτός από το Scorpius, οι Ρωμαίοι έγραφαν Scorpios και Scorpio. Οι Κικέρων και Μανίλιος δίνουν και τη συγγενική αφρικανική ονομασία Nepa(s), την οποία αντέγραψαν και οι Αλφόνσειοι Πίνακες. Ο Μανίλιος αναφέρει και το ελληνικό επίθετο οπισθοβάμων (= αυτός που περπατά προς τα πίσω). Ο Ολλανδός Grotius γράφει ότι οι «βάρβαροι» αποκαλούσαν τις δαγκάνες Graffias και οι Λατίνοι κατά τον Πλίνιο Forficulae.

Στην αρχαία Κίνα ο Σκορπίος σχημάτιζε ένα σημαντικό τμήμα της μορφής του δυνατού μα και φιλικού Γαλάζιου Δράκου της Ανατολής και της άνοιξης, και αργότερα ήταν η κατοικία του Γαλάζιου Αυτοκράτορα. Αλλά στα χρόνια του Κομφούκιου ήταν η Ta Who (= η μεγάλη φωτιά), ενώ το όνομα Shing Kung (= Ιερός Ναός) χρησιμοποιήθηκε για τους αστέρες της ουράς. Ως ζώδιο πάλι, αντιπροσώπευε για τους Κινέζους τον Λαγό.

Ο Aben Ezra ταύτισε τον Σκορπίο (ή τον Αντάρη) με τον Κεζίλ των Εβραίων, ενώ ο William Drummond γράφει ότι στον ζωδιακό όπως τον γνώριζε ο Αβραάμ ο Σκορπίος ήταν ένας αετός. Κατά την αντιστοιχία των 12 ζωδίων με τις 12 φυλές του Ισραήλ, ήταν το έμβλημα της φυλής του Δαν, απεικονιζόμενος ως εστεμμένο φίδι. Παρόμοια, ως φίδι εμφανίζεται ο αστερισμός σε μία περίοδο της αιγυπτιακής Αστρονομίας, αλλά και σε Βρετανούς ποιητές όπως ο Τόμας Τσάτερτον και ο Έντμουντ Σπένσερ. Στον ζωδιακό της Δενδερά απεικονίζεται ως σκορπιός, ενώ ο Αθανάσιος Κίρχερ παραθέτει το όνομα Ισίας (Statio Isidis) καθώς ο λαμπρός αστέρας Αντάρης υπήρξε κάποτε ένα από τα σύμβολα της Ίσιδος.

Στην Αραβία ο Σκορπίος ήταν γνωστός ως Al Akrab (= σκορπιός), όνομα από το οποίο προήλθαν τα παρεφθαρμένα Alacrab, Alatrab, Alatrap, Hacrab, τα Aakrab, Hacerab του Riccioli και το Akreva στη Συρία. Ο αστερισμός ήταν επίσης σκορπιός, Ghezhdum ή Kazhdum, στην Περσία. Οι Τούρκοι τον ονόμαζαν Koirughi (= ο με ουρά) και Uzun Koirughi (= ο με μακριά ουρά). Οι Ακκάδιοι τον αποκαλούσαν Girtab, «αυτός που κεντρίζει», και «ο Τόπος που Σκύβεις», ονόματα ενδεικτικά του επικίνδυνου χαρακτήρα του αρθρόποδου. Αργότερα στη Μεσοποταμία ήταν σύμβολο του σκότους που συμβάδιζε με τη μείωση της ισχύος του ήλιου μετά τη φθινοπωρινή ισημερία. Η προέλευση του αστερισμού ίσως εντοπίζεται εκεί, κατά τον Jensen περί το 5000 π.Χ.. Οι Βαβυλώνιοι τον ταύτιζαν ως ημερολογιακό ζώδιο με τον όγδοο μήνα του έτους τους, τον Arakh Savna (Οκτώβριος-Νοέμβριος).

Αρχικά στην Ινδία ο Σκορπίος ήταν ο Ali, ο Vicrika και ο Vrouchicam, ο Vrishaman των Ταμίλ. Αλλά αργότερα έγινε ο Kaurpya του Varaha Mihira και ο Kaurba του Αλ Μπιρούνι, μεταφράσεις δηλαδή του ελληνικού «σκορπιός». Στον ζωδιακό των Σιναλέζων ήταν ο Ussika.

Ο Δάντης τον θεώρησε ως un Secchione, «σχηματισμένο σαν κουβά που όλος φωτιά είναι», και στο «Καθαρτήριον» ως Il Friddo Animal, το παγερό ζώο. Ο μεσαιωνικός Άγγλος ποιητής Τσόσερ τον ονομάζει στο House of Fame Scorpioun, ενώ οι αγγλο-νορμανδοί προγόνοι του τον ονόμαζαν Escorpiun και οι Αγγλοσάξονες Throwend.

Σύμφωνα με τον Καίσιο (Caesius) ο αστερισμός αυτός παριστάνει τους σκορπιούς του Ρεχοβοάμ, ενώ ο Νοβίδιος θεώρησε ότι ήταν «ο σκορπιός ή ερπετό που υποχρέωσε τον Φαραώ να αφήσει τους Εβραίους να φύγουν από την Αίγυπτο». Σε άλλες περιπτώσεις ο Σκορπίος μετατράπηκε στον Απόστολο Βαρθολομαίο του, και από τον Weigel σε Πίλο του Καρδιναλίου.

Στο βόρειο σύνορο του Σκορπιού υπήρχε κάποτε ένας μικρός αστερισμός η Αλεπού, Σε λαϊκά βιβλία του 19ου αιώνα ο αστερισμός ήταν ένας Χαρταετός.

Ως ζωδιακός αστερισμός, ο Σκορπίος συνδέθηκε με την Αστρολογία, πολλές προλήψεις και θρύλους, ιδίως από την εποχή των προληπτικών Ρωμαίων. Η ηλιακή δύση του το φθινόπωρο πιστευόταν ότι ασκούσε κακή επίδραση και συνοδευόταν από θύελλες. Αλλά οι αλχημιστές τον είχαν σε μεγάλη εκτίμηση, καθώς πίστευαν πως μόνο όταν ο Ήλιος βρισκόταν στον Σκορπίο ο σίδηρος μπορούσε να μετατραπεί σε χρυσό. Οι αρχαίοι αστρολόγοι τον θεωρούσαν γόνιμο ζώδιο, αλλά «καταραμένο» ως πηγή πολέμων και διχόνοιας, επειδή εκεί τοποθετούσαν τη γέννηση του πλανήτη Άρη, του θεού του πολέμου: ήταν ο Οίκος του Άρεως, ο Martis Sidus του Μανίλιου. Ακόμα πιστευόταν ότι ο Σκορπίος «κυβερνούσε» χώρες όπως η Ιουδαία, η Μαυριτανία, η Καταλωνία, η Νορβηγία, η δυτική Σιλεσία, η Μπαρμπαριά, το Μαρόκο, και πόλεις όπως η Βαλένθια και η ιταλική Μεσίνα. Ο Μανίλιος ισχυριζόταν ότι προστάτευε την Καρχηδόνα, τη Λιβύη, την Αίγυπτο, αλλά και τη Σαρδηνία και άλλα ιταλικά νησιά. Το καφετί ήταν το χρώμα του και ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος γράφει ότι η εμφάνιση κομήτη στον Σκορπίο προανάγγελλε μάστιγα ερπετών και εντόμων, ιδιαιτέρως ακρίδων.

Στην εποχή μας ο Ήλιος βρίσκεται μέσα στα όρια του Σκορπίου (η εκλειπτική τέμνει μόνο το βορειοδυτικό του τμήμα) από τις 23 ως τις 29 Νοεμβρίου, μόλις εννέα ημέρες δηλαδή έναντι 19 του Οφιούχου, και οι ημερομηνίες αυτές μετατίθενται προς τα εμπρός με ρυθμό 1 ημέρα ανά 71,1 έτη.

Ο Σκορπίος είναι γνωστός για τη εμφάνιση πολλών καινοφανών αστέρων κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων. Σημαντικότερος ανάμεσά τους είναι ίσως ο Καινοφανής του 134 π.Χ., που κατά τον Πλίνιο παρότρυνε τον Ίππαρχο να συντάξει τον κατάλογο των αστέρων του το 125 π.Χ.. Το κινέζικο She Ke επιβεβαιώνει αυτή την εμφάνιση, καταγράφοντας τον «παράδοξο αστέρα» τον Ιούνιο του 134 π.Χ. στο Fang (περιοχή των β, δ, π, ρ και άλλων αστέρων του Σκορπίου). Επίσης ο καινοφανής T Σκορπίου ανακαλύφθηκε το 1860.

Οι φωτεινότεροι αστέρες

Ο Σκορπιός, μαζί με το Δία όπως θα φαινόταν από την Ελλάδα στα μέσα του Ιουλίου του 2007 (κάντε κλικ για μεγαλύτερη εικόνα).

Η παραπάνω εικόνα με μια καλλιτεχνική προσέγγιση της εικόνας που εκφράζει ο αστερισμός.

• Ο αστέρας α Σκορπίου είναι και ο φωτεινότερος του όλου αστερισμού, με φαινόμενο μέγεθος 0,96. Είναι πολύ γνωστός με το ελληνικό ιδιαίτερο όνομα Αντάρης.
• Ο αστέρας β Σκορπίου, τριπλός, έχει συνολικό φαινόμενο μέγεθος 2,4 και είναι γνωστός με το όνομα Γραφφίας (Graffias).
• Ο γ... δεν υπάρχει αφού είναι ο ίδιος με τον αστέρα σ Ζυγού! (βλ. παραπάνω την αιτία).
• Ο δ, με φαιν.μέγεθος 2,32, φέρει το ιδιαίτερο όνομα Ντσούμπα (Dschubba).
• Ο ε, ονομάζεται Γκιρτάμπ. Έχει φαιν.μέγεθος 2,29 και φασματικό τύπο K2 III.
• Ο ζ² έχει φαιν.μέγεθος 3,62 και φασματικό τύπο K4 III.
• Ο η έχει φαιν.μέγεθος 3,33 και φασμ.τύπο F3 III-IVp.
• Ο θ, διπλός, έχει φαιν.μέγεθος 1,87 και φασμ.τύπο F1 II. Στη Μεσοποταμία ήταν γνωστός ως Sargas.
• Ο ι¹ έχει φαιν.μέγεθος 3,03 και φασμ.τύπο F2 Iae (κιτρινόλευκος λαμπρός υπεργίγαντας με έντονες γραμμές εκπομπής στο φάσμα του).
• Ο κ έχει φαιν.μέγεθος 2,41 και φασμ.τύπο B2 III.
• Ο λ έχει φαιν.μέγεθος 1,63 και είναι γνωστός ως Σαουλά (Shaula).
• Ο μ¹ έχει φαιν.μέγεθος 3,08 και φασμ.τύπους B2V + B7V.
• Ο μ² έχει φαιν.μέγεθος 3,57 και φασμ.τύπο B2 IV.
• Ο ν έχει φαιν.μέγεθος 4,01 και φασμ.τύπο B3 V. Αναφέρεται με το ιδιαίτερο όνομα Jabbah. Αποτελείται από δύο αστέρες με φαιν.μεγέθη 4,13 και 6,30 με μεταξύ τους απόσταση 41΄΄. Ο καθένας από αυτούς είναι με τη σειρά του διπλός, ενώ το όλο σύστημα απέχει 440 έτη φωτός από τη Γη.
• Ο π έχει φαιν.μέγεθος 2,89 και φασμ.τύπους B1V + B2V. Είναι γνωστός και ως Ισλίλ.
• Ο ρ έχει φαιν.μέγεθος 3,88 και φασμ.τύπο B2 IV-V.
• Ο σ έχει φαιν.μέγεθος 2,89 και φασμ.τύπο B1 III. Μαζί με τον τ ήταν οι Al Niyat, οι Praecardia ή οι Προμαχώνες της Καρδίας, επειδή έχουν ανάμεσά τους τον Αντάρη, την «καρδιά» του σκορπιού.
• Ο τ έχει φαιν.μέγεθος 2,82 και φασμ.τύπο B0 V.
• Ο υ φέρει το ιδιαίτερο όνομα Λεσάθ (Lesath).
• Ο ω¹ έχει φαιν.μέγεθος 3,96 και φασμ.τύπο B1 V. Μαζί με τον αμυδρότερο ω² ήταν το Jabhat al Akrab των Αράβων, δηλαδή το Μέτωπο του Σκορπιού, και οι Kow Kin των Κινέζων.
• Ο HR 6143 έχει φαιν.μέγεθος 4,23 και φασμ.τύπο B2 ΙΙΙ-ΙV.
• Ο HR 6166 έχει φαιν.μέγεθος 4,16 και φασμ.τύπο K6 ΙΙΙ.
• Ο HR 6630 έχει φαιν.μέγεθος 3,21 και φασμ.τύπο K2 ΙΙΙ. Προβάλλεται στο χείλος του σφαιρωτού σμήνους NGC 6441.

Αξιοσημείωτα στον αστερισμό

• Ο κατακλυσμικός μεταβλητός U Σκορπίου είναι επαναληπτικός καινοφανής, του οποίου εκρήξεις καταγράφηκαν από το 1863 ως το 1999.

• Ο RR Σκορπίου είναι μεταβλητός αστέρας τύπου Mira με περίοδο 281,45 ημέρες που στο μέγιστο της λαμπρότητάς του είναι μόλις ορατός με γυμνό μάτι (φαιν.μέγεθος από 6 ως 12,4).

• Εντυπωσιακό είναι το ανοικτό σμήνος M6 (NGC 6405), γνωστό και ως «Σμήνος Πεταλούδα» ("Butterfly Cluster"), με φαιν.μέγεθος 4,2 και πάνω από 50 φωτεινούς αστέρες σε ένα χώρο διαστάσεων 12 περίπου ετών φωτός. Απέχει από τη Γη περί τις 2.000 έτη φωτός και συνεπώς καλύπτει στον ουρανό μία περιοχή διαμέτρου 1/3 της μοίρας. Μέσα του, ο ημιπεριοδικός μεταβλητός αστέρας BM Σκορπίου έχει φαιν.μέγεθος που κυμαίνεται από 6,8 ως 8,7 επηρεάζοντας ελαφρώς και τη συνολική φωτεινότητα του σμήνους.

• Ακόμα φωτεινότερο και μεγαλύτερο είναι το ανοικτό σμήνος M7 (NGC 6475), με φαιν.μέγεθος 3,3 και πάνω από εκατό αστέρες σε ένα χώρο διαστάσεων 20 με 25 περίπου έτη φωτός. Απέχει από τη Γη περί τα 800 ως 1000 έτη φωτός και συνεπώς καλύπτει στον ουρανό μία περιοχή διαμέτρου σχεδόν μιάμισης μοίρας! Την ίδια έκταση εμφανίζει και το ανοικτό σμήνος Trumpler 24, αμυδρό αλλά σε απόσταση 5.200 έτη φωτός, πράγμα που σημαίνει ότι στην πραγματικότητα φθάνει τα 135 έτη φωτός σε διαστάσεις.

• Μικρότερο αλλά με πολύ φωτεινούς αστέρες είναι και το ανοικτό σμήνος NGC 6231 με ολικό φαιν.μέγεθος 2,6 και πολύ μεγάλη απόσταση από τη Γη, περίπου 6.000 έτη φωτός. Αν βρισκόταν τόσο κοντά μας όσο οι Πλειάδες, 8 αστέρες του θα έλαμπαν όσο και ο Σείριος στον γήινο ουρανό.

• Το σφαιρωτό σμήνος M4 (NGC 6121) είναι το φωτεινότερο σφαιρωτό του αστερισμού, με φαιν.μέγεθος 5,9 και φαινόμενη διάμετρο μισή μοίρα, σε απόσταση 6.000 έτη φωτός από εμάς, ίσως το κοντινότερό μας σφαιρωτό σμήνος. Αλλά ευκολότερα ορατό, ως πολύ πυκνότερο, είναι το σφαιρωτό M80 ή NGC 6093, με φαιν.μέγεθος 7,3 και φαινόμενη διάμετρο 9΄, σε απόσταση 27.400 έτη φωτός από τη Γη. Και τα δύο σμήνη δηλαδή έχουν περίπου την ίδια πραγματική διάμετρο, περί τα 70 έτη φωτός.

• Στο Μ4 βρίσκεται και ο πάλσαρ PSR 1620-26, περιόδου 0,6 sec, που φαίνεται ότι έχει ένα πλανήτη, τον PSR B1620-26 b, με μάζα 2,5 φορές μεγαλύτερη από τη μάζα του Δία σε απόσταση 3,2 δισεκ. km από αυτόν. Ο πάλσαρ επιπλέον αποτελεί διπλό σύστημα με λευκό νάνο πολύ κοντύτερά του από ότι ο πλανήτης.

• Το νεφέλωμα εκπομπής NGC 6334 είναι γνωστό και ως «Πατούσα της Γάτας» (ή «Νύχια της Αρκούδας», "Cat's Paw Nebula" ή "Bear Claw Nebula"). Οι φαινόμενες διαστάσεις του είναι μισή επί μία μοίρα και απέχει περίπου 5.500 έτη φωτός από εμάς.

• Αρκετά τα σκοτεινά νεφελώματα, όπως τα B 50 (Barnard 50), B 53, B 252, B 257, B 283 από τον κατάλογο του Barnard

• Η πηγή ακτίνων Χ Sco X-1 είναι η φαινομενικά εντονότερη πηγή ακτίνων Χ σε όλο τον ουρανό. Ανήκει στην κατηγορία LMXB ("Low-mass X-ray Binary", διπλό σύστημα μικρής μάζας).

• Η πηγή ακτίνων γ GRO J1655-40 απέχει περίπου δέκα χιλιάδες έτη φωτός από τη Γη. Πρόκειται για διπλό αστρικό σύστημα, το ένα μέλος του οποίου είναι μαύρη τρύπα (με πρωτοποριακή μέτρηση της περιστροφής της από τις ακτίνες Χ που επίσης εκπέμπει, 450 φορές ανά sec) και υπέρφωτο πίδακα. Χαρακτηρίζεται ως «μίνι-κβάζαρ».

• Στον Σκορπίο βρίσκεται και ο εξωηλιακός πλανήτης με τη μικρότερη μάζα που είχε ανακαλυφθεί μέχρι το 2010 γύρω από αστέρα της Κύριας Ακολουθίας (5,5 φορές η μάζα της Γης), γύρω από ένα ερυθρό νάνο σε απόσταση 20 ως 23 χιλιάδες έτη φωτός από τη Γη. Ο πλανήτης περιφέρεται περί τον αστέρα του μία φορά κάθε 10 γήινα έτη και 5 μήνες.

Πηγές

• Κατάλογος αστέρων του Σκορπιού

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Scorpius (constellation) στο Wikimedia Commons
• Λεξιλογικός ορισμός του Σκορπιός στο Βικιλεξικό